در ادامه به چند نکته مختصر اشاره می‌کنیم، ان شاءالله نکات تکمیلی را در یادداشت‌های آینده اضافه خواهیم کرد:
1⃣ اصل اینکه اهل بیت علیهم السلام در سود مردم حقی تحت عنوان خمس دارند، جزء ضروریات مذهب و فقه است و دلیل آن در قرآن و روایات متواتر به وضوح آمده است.
2⃣ این حق، به اموال تمام مردم تعلق پیدا می‌کرده. از این رو چه شیعه چه سنی، یک پنجم اموالی که سود می‌برده‌اند، سهم مستحقین خمس از جمله امام معصوم بوده است. تعلق این حق بدین گستردگی به اموال مردم، لوازمی در زمان ائمه داشته که باعث مشقت و سختی فوق العاده بر شیعیان بوده است:
۱. یک پنجم غنایم جنگی، یک پنجم سود حاصل از تجارت و … می‌بایست به مستحقین خمس پرداخت می‌شده. این در حالی است که اهل سنت که غنیمت جنگهای بنی‌امیه به دست شان رسیده بود، خمس آن را نمی‌دادند و همچنین خمس سود تجارات خود را نمی‌دادند و در معاملات با شیعیان، غنایم و سودهای حاصل در تجارت شان را به شیعیان می‌فروختند. در نتیجه شیعیان موظف بودند ـ علاوه بر خمس اموال خودشان – خمس اموالی را که از اهل سنت خریداری کرده‌اند بپردازند.
۲. در آن زمان صاحب فرزند شدن از کنیزان بسیار رایج بوده است و چون کنیزان از غنایم جنگی بودند، می بایست یک پنجم ارزش مالی شان خمس پرداخت می‌شد(بلکه اگر آن جنگ، بغیر اذن امام بوده باشد – طبق بعضی مبانی – تمام غنایم برای امام معصوم بوده است) اما اهل سنت بدون پرداخت خمس این کنیزان، با آنها رابطه زناشویی برقرار می‌کردند و از آنها صاحب فرزند می‌شدند. درحالی که از نظر شرعی در صورتی می‌توان از کنیزی صاحب فرزند شد که مالک تمام آن باشد. لذا این امر به معنای برقراری رابطه با «ملک غیر» و مصداق قطعی زنا است.
۳. تلاش برای رساندن مال به امام، از شاخصه‌های تشیع فرد بوده است و همچنین جمع شدن مال نزد امام یا وکلای امام، گاهی اوقات باعث حساسیت حکام جور می‌شده است.
3⃣ از ابتدای دوران ائمه هدی تا آغاز عصر غیبت، از جانب امامان متعدد، روایات متعددی بیانگر وجوب پرداخت خمس و روایات متعددی بیانگر تحلیل خمس (فارغ از اینکه چه چیزی را تحلیل کرده‌اند) وارد شده است. لذا همانطور که روایات وجوب خمس و عدم تحلیل آن، فراوان است، روایات تحلیل خمس هم کم تعداد نیست و از سوی امامان متعددی بیان شده است.
4⃣ اصل تحلیل خمس مورد قبول همه فقهای شیعه است، کما اینکه اصل وجود حق اهل بیت به عنوان خمس محل بحث نیست. آنچه که محل بحث در فقه شیعه است، «زمان یا شرایط یا موردی است که ائمه هدی خمس را عفو کرده و اصطلاحا تحلیل نموده اند.» یعنی بر اساس روایات، فقیه می‌بایست این سوال را پاسخ دهد: «اهل بیت خمس چه چیزی را تحلیل کرده و لازم ندانسته‌اند؟»
5⃣ چهار وجه عمده در معنای روایات تحلیل خمس وجود دارد:
۱. تحلیل خمس کنیزان، برای جلوگیری از تحقق زنا در جامعه اسلامی و برای جلوگیری از ولد الزنا شدن برخی شیعیان
۲. تحلیل خمس مال کسی که معتقد به خمس نبوده (عامه و اهل کتاب) تا شیعیان علاوه بر پرداخت خمس اموال خودشان، برای پرداخت خمس اموال دیگران به سختی نیفتند.
۳. تحلیل موضعی در برخی زمان‌ها برای جلوگیری از حساسیت حکام جور از انتقال مال به امام یا وکلا
۴. تحلیل فردی و موردی از روی تفضل اهل‌بیت
تمام این وجوه، نسبت به برخی از روایات مطرح است. لذا تحلیل خمس تنها به یک معنا نبوده است.
6⃣ اکثر فقهای متقدم شیعه، قائل به وجوب خمس بوده‌اند و تحلیل خمس را ناظر به شرایط و موارد خاص می‌دانسته‌اند. از جمله شیخ مفید ۴۱۳، شیخ صدوق ۳۸۱، ابوالصلاح حلبی ۴۴۷، شیخ طوسی ۴۶۰، شهید ۷۸۶. غالب فقهای متاخر نیز قائل به وجوب خمس بوده‌اند نظیر علامه مجلسی.
از میان قدما، ابن ابی عقیل و ابن جنید قائل به تحلیل خمس بوده‌اند، در میان متاخرین نیز برخی مانند محدث بحرانی قائل شده‌اند.
7⃣ برای نمونه عبارت مرحوم علامه مجلسی در وجوب خمس و موردی بودن تحلیل خمس ذکر می‌شود:
مرآة العقول ؛ ج ۶؛ ص ۲۷۱ و ۲۷۲
… اینکه بعضی از ائمه در بعضی بازه‌های زمانی، به خاطر بعضی مصالح، خمس را مباح شمرده‌اند، دلالت بر سقوط وجوب خمس در همه‌زمان‌ها نمی‌کند.
با وجود آن‌که روایات بسیاری دلالت بر این دارد که ایشان خمس را مباح نشمرده‌اند و در بعضی از اخبارِ مباح بودن خمس، اشاره‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد اباحه‌ی خمس اختصاص به اسیران جنگی دارد …
مشهور بین فقهای امامیه آن است که ائمه در زمان غیبت، خمس کسانی را که در جنگ اسیر شده بودند مباح شمردند.
8⃣ معنای توقیع مشهور:
كمال الدين و تمام النعمة، ج ۲، ص: ۴۸۵
«أَمَّا الْخُمُسُ فَقَدْ أُبِيحَ لِشِيعَتِنَا وَ جُعِلُوا مِنْهُ فِي حِلٍّ إِلَى وَقْتِ ظُهُورِ أَمْرِنَا لِتَطِيبَ وِلَادَتُهُمْ وَ لَا تَخْبُثَ»
با توجه به توضیحاتی که اجمالا اشاره شد، عبارت «لتطیب ولادتهم و لا تخبث» (برای اینکه ولادتشان پاک باشد و آلودگی پیدا نکند) قرینه‌ای مهم در فهم معنای توقیع شریف است.
با توجه به این قرینه و قرائن دیگر (که در علم فقه بدان پرداخته می‌شود) موردی که ظاهراً در این روایت تحلیل شده، خمس کنیزانی است که یک پنجم آن (یا تمام آن) ملک صاحبان آن نبوده ولی با آن مجامعت می‌کرده‌اند و باعث خبث ولادت و عدم پاکی مولد برخی شیعیان می‌شده است.
یکی دیگر از قرائن، آن است که این فقره از توقیع، باید به گونه‌ای معنا شود که با عبارت قبل آن «أَمَّا اَلْمُتَلَبِّسُونَ بِأَمْوَالِنَا فَمَنِ اِسْتَحَلَّ مِنْهَا شَيْئاً فَأَكَلَهُ فَإِنَّمَا يَأْكُلُ اَلنِّيرَانَ» سازگار باشد.
9⃣ برای آگاهی تفصیلی از ادله وجوب خمس و معنای روایات تحلیل، می‌توان به تقریرات فقها در این موضوع رجوع کرد. برخی از فقهای کنونی در ضمن ۲۰ جلسه به بررسی تمام آیات و روایات تحلیل خمس و قرائن پیرامون آن پرداخته‌اند.
در دو فایل آموزشی، چکیده‌ای از «سیر وجوب خمس در دوران اهل بیت» و «معنای اخبار تحلیل» با حذف برخی مباحث تفصیلی و تخصصی ذکر شده است.